Miedziana blaszka z Cieszykowa, wybita stemplem denara krzyżowego

W czasie archeologicznych badań powierzchniowych prowadzonych przez kaliskich i warszawskich archeologów w dolinie rzeki Trojanówka, został odkryty unikatowy zabytek. To wykonana ze stopu miedzi, kwadratowa blaszka (Fot. 1). Po obu jej stronach widoczne są przedstawienia wczesnośredniowiecznej monety - denara krzyżowego. Jest on jednym z najważniejszych artefaktów, związanych z polskim mennictwem w okresie wczesnego średniowiecza.
Denary krzyżowe, nazywane również krzyżówkami, znane są z licznych odkryć głównie na terenie Polski oraz Połabia. Wybijane były ze srebra. Miały charakterystyczną, podwyższoną krawędź. W polu monety umieszczano przedstawiania związane z chrześcijaństwem. Najczęściej były to: krzyż, pastorał, kościół, czy litery Alfa i Omega, symbolizujące wszechmocnego, wiecznego i nieskończonego Boga. W otokach denarów z reguły stosowano znaki w postaci klinów, kółek i pojedynczych liter. Tego typu monety były wybijane od drugiej połowy X po pierwsze lata XII stulecia. Początkowo emitowano je w Saksonii (Fot. 2), natomiast w Polsce najpewniej od ok. 1080 r., chociaż jeszcze 30 lat temu większość polskich badaczy uznawała krzyżówki za wyroby wyłącznie mennic niemieckich. Przełomem w kwestii pochodzenia młodszych emisji krzyżówek, była analiza monet z wielkiego skarbu ze Słuszkowa. Pozwoliła ona przyporządkować część denarów krzyżowych polskim warsztatom. Bezspornym dowodem na to było odkrycie identycznych przedstawień rewersów, niewątpliwie polskich emisji monet wybijanych przez Sieciecha – palatyna księcia Władysława Hermana oraz krzyżówek z wyobrażeniem krzyża prostego na awersie (Fot. 3), uważanych wcześniej za monety saskie. Dalsze analizy stempli pozwoliły wyodrębnić większą grupę krzyżówek, wybijanych w polskich warsztatach. Ich znaleziska koncentrują się w Wielkopolsce, szczególnie w okolicach Kalisza oraz w Polsce środkowej (Fot. 4). Blaszka z Cieszykowa jest kolejnym zabytkiem, który świadczy o polskim pochodzeniu części emisji denarów krzyżowych. Jej awers z przedstawieniem krzyża prostego jest bardzo zbliżony do wcześniej opisanych krzyżówek, związanych z Sieciechem. Opisywany zabytek, który datować można na ostatnią dekadę XI stulecia, mógł być próbą technologiczną pobliskiej mennicy, zlokalizowanej zapewne w Kaliszu. Jest też prawdopodobne, że blaszka była wzorem srebrnych denarów, które emitent wprowadzał do obiegu. Mógł być nim Sieciech albo sam książę Władysław Herman. Warto zauważyć, że denary krzyżowe były pierwszą polską monetą, produkowaną na dużą skalę, o wiele większą niż oficjalne emisje pieniądza kruszcowego Piastów z ich wizerunkami i imionami z mennicy krakowskiej (Fot. 5). W Polsce na przełomie XI i XII wieku, oprócz mennicy w Kaliszu, działała także mennica denarów krzyżowych we Wrocławiu, należąca do miejscowych biskupów. Emitowano tam krzyżówki, które po jednej stronie przedstawiają głowę św. Jana – patrona miejscowej katedry, a po drugiej krzyż prosty (Fot. 6). Zapewne również arcybiskupi gnieźnieńscy emitowali krzyżówki z wyobrażeniem pastorału (Fot. 7). Są to najczęściej spotykane denary krzyżowe w polskich skarbach, więc w Gnieźnie na przełomie XI i XII wieku mogła funkcjonować największa w Polsce mennica.

Adam Kędzierski
Kaliskie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i i Etnologii PAN

1. Miedziana blaszka z Cieszykowa.
   2. Saskie denary krzyżowe z przełomu X i XII stulecia ze skarbów Słuszków I i Słuszków II.
   3. Duży denar palatyna Sieciecha z jego znakiem i legendą ZETECH oraz denar krzyżowy z krzyżem prostym na awersie ze skarbu Słuszków I.
   4. Polskie denary krzyżowe z krzyżem prostym na awersie ze skarbu Słuszków I.
   5. Denary Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana z badań archeologicznych na Starym Mieście w Kaliszu.
   6. Denar krzyżowy z przedstawieniem głowy św. Jana z mennicy wrocławskiej ze skarbu Słuszków II.
   7. Denary krzyżowe z wyobrażeniem pastorału z mennicy gnieźnieńskiej ze skarbu Słuszków I